Τι είναι ορμόνες;
Ο όρος ορμόνη είναι διεθνής (αγγλιστί «hormones») και προέρχεται από την ελληνική λέξη «ορμώ» ( = θέτω σε κίνηση, ξεκινάω).
Οι ορμόνες παράγονται από εξειδικευμένα όργανα του σώματος, τα οποία ονομάζονται αδένες και δια του αίματος μεταφέρονται σε όργανα «στόχους», τα οποία εντοπίζονται μακριά από τους αδένες.
Όταν οι ορμόνες έλθουν σε επαφή με το «όργανο – στόχο», τότε ενώνονται με συγκεκριμένες δομές, που εντοπίζονται στα κύτταρα του οργάνου αυτού. Οι δομές αυτές ονομάζονται υποδοχείς (βλ. εικόνα).
Η ένωση της ορμόνης με τους αντίστοιχους σε αυτήν υποδοχείς, θέτει σε λειτουργία συγκεκριμένες χημικές αντιδράσεις στα κύτταρα του οργάνου, επηρεάζοντας τη λειτουργία του. Οι ορμόνες λοιπόν, με τη δράση τους «θέτουν σε κίνηση» (εξού και το όνομά τους) συγκεκριμένες λειτουργίες των «οργάνων – στόχων».
Οι γυναικείες ορμόνες
Τόσο το σώμα του άνδρα, όσο και αυτό της γυναίκας παράγουν πλήθος ορμονών, οι οποίες ρυθμίζουν τις διάφορες λειτουργίες του. Στα πλαίσια του πονήματος αυτού θα επικεντρωθούμε στις λεγόμενες φυλετικές ορμόνες (sex hormones), οι οποίες ανήκουν στην «οικογένεια» των στεροειδών ορμονών. Οι ορμόνες αυτές με τη δράση καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη λειτουργία, αλλά και τη μορφολογία του γεννητικού συστήματος και όχι μόνο.
Διακρίνουμε τρεις κατηγορίες φυλετικών ορμονών:
• ανδρογόνα
• οιστρογόνα
• προγεσταγόνα
Τα ανδρογόνα ενίοτε καλούνται και «ανδρικές ορμόνες», ενώ τα οιστρογόνα και τα προγεσταγόνα «γυναικείες ορμόνες». Πράγματι τα ανδρογόνα (γνωστότερο εκ των οποίων είναι η τεστοστερόνη) παράγονται σε μεγαλύτερες ποσότητες από τον οργανισμό του άνδρα, ως επί το πλείστον στους όρχεις. Αντίθετα, και τα οιστρογόνα και τα προγεσταγόνα παράγονται σε μεγαλύτερες ποσότητες από τον οργανισμό της γυναίκας.
Η παραγωγή των φυλετικών ορμονών ξεκινάει με την είσοδο του κοριτσιού στην εφηβεία, οπότε και θα έχουμε τη σταδιακή μεταβολή του σώματός του από «παιδικό» σε «γυναικείο».
Τα προγεσταγόνα και τα οιστρογόνα παράγονται κατά κύριο λόγω από τις ωοθήκες και δια της δράσης τους ρυθμίζεται ο εμμηνορρυσιακός κύκλος. Το γνωστότερο από τα προγεσταγόνα είναι η προγεστερόνη, ενώ από τα οιστρογόνα είναι η Οιστραδιόλη, που παράγεται κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής ζωής της γυναίκας, η Οιστριόλη (παράγεται από τον πλακούντα στην εγκυμοσύνη) και η Οιστρόνη (είναι το κύριο οιστρογόνο μετά την εμμηνόπαυση).
Τι είναι η εμμηνόπαυση;
Ο εμμηνορρυσιακός κύκλος, η λεγόμενη περίοδος, είναι ένα γεγονός, που καθορίζει τη ζωή της γυναίκας, τόσο σε επίπεδο σωματικό, όσο και σε επίπεδο ψυχικό. Η εμφάνιση της πρώτης περιόδου στην εφηβεία, ονομάζεται εμμηναρχή, ενώ η αναστολή του εμμηνορρυσιακού κύκλου ονομάζεται εμμηνόπαυση. Λέμε, πως μια γυναίκα έχει μπει στην εμμηνόπαυση, όταν για δώδεκα συναπτούς μήνες δεν έχει περίοδο.
Πότε οι γυναίκες εισέρχονται στην εμμηνόπαυση;
Κατά μέσο όρο η εμμηνόπαυση επέρχεται στην ηλικία των 51 ετών. Το ηλικιακό φάσμα εντός του οποίου είναι πιθανότερο μια γυναίκα να έχει την εμπειρία της εμμηνόπαυσης κυμαίνεται μεταξύ των 48 και των 55 ετών.
Υπάρχει όμως και ποσοστό 1% περίπου των γυναικών, οι οποίες θα βιώσουν τη λεγόμενη πρόωρη εμμηνόπαυση πριν την συμπλήρωση του 40ου έτους της ηλικίας τους.
Η εμμηνόπαυση – κατά κανόνα – δεν εκδηλώνεται «μία κι έξω», αλλά προηγείται μία «μεταβατική περίοδος», η οποία αποκαλείται και «κλιμακτήριος». Κατά την κλιμακτήριο η δραστηριότητα των ωοθηκών βαίνει μειούμενη. Η προοδευτική αυτή κάμψη της ωοθηκικής δραστηριότητας αντικατοπτρίζεται τόσο σε αναφερόμενες από τη γυναίκα μεταβολές στην περίοδό της, αλλά και σε εργαστηριακές εξετάσεις. Αυτές οι μεταβολές είναι σταδιακές (Santoro, 2016).
Πώς οι ορμόνες στην εμμηνόπαυση επηρεάζουν τη διάθεση;
Αν και η πιθανότητα εκδήλωσης κατάθλιψης αυξάνεται τόσο για τους άνδρες, όσο και για τις γυναίκες μετά την ηλικία των 65 ετών (Wharton και συνεργάτες, 2012), τα στατιστικά στοιχεία καταδεικνύουν, ότι οι γυναίκες διατρέχουν από 1,5 έως και 3 φορές υψηλότερο κίνδυνο να παρουσιάσουν τη συγκεκριμένη ψυχοπαθολογία (Payne, 2003; Wharton και συνεργάτες, 2012). Φαίνεται, πως η ελάττωση της παραγωγής των οιστρογόνων από τις ωοθήκες, όσο πλησιάζει η εμμηνόπαυση, αλλά και μετά από το ορόσημο αυτό, καθιστά τη γυναίκα πιο «ευάλωτη» σε ενδεχόμενη ψυχική πίεση με αποτέλεσμα αυτή να παρουσιάζει εντονότερες διακυμάνσεις στην διάθεσή της και εντονότερο άγχος (Albert & Newhouse, 2019; Soares, 2023). Έχει μάλιστα διατυπωθεί η υπόθεση, σύμφωνα με την οποία, η όποιες διαταραχές στη διάθεση της γυναίκας κατά την κλιμακτήριο και μετά την εμμηνόπαυση δεν συνδέεται τόσο με τα χαμηλά επίπεδα οιστρογόνων, όσο με την απότομη πτώση των επιπέδων αυτών (Halbreich & Kahn, 2001; Payne, 2003; Albert & Newhouse, 2019; Zhang και συνεργάτες, 2023). Συγκεκριμένα, έχει υπολογιστεί, ότι μετά την εμμηνόπαυση τα επίπεδα των οιστρογόνων πέφτουν στο 10% των τιμών, που καταγράφονται στο αίμα της γυναίκας, όσο αυτή έχει ακόμα περίοδο (Wharton και συνεργάτες, 2012).
Μέσω ποιων μηχανισμών τα οιστρογόνα επηρεάζουν τη λειτουργία του εγκεφάλου;
Έχει παρατηρηθεί, πως στον εγκέφαλο εντοπίζονται υποδοχείς των οιστρογόνων και συγκεκριμένα στον Ιππόκαμπο και στην Αμυγδαλή (βλ. εικόνα). Ο Ιππόκαμπος και η Αμυγδαλή είναι περιοχές του εγκεφάλου, οι οποίες εμπλέκονται στη ρύθμιση της διάθεσης και της μνήμης (Wharton και συνεργάτες, 2012; Albert & Newhouse, 2019). Μάλιστα, μελέτες σε ζώα έχουν καταδείξει, πως η Αμυγδαλή παρουσιάζει από τις υψηλότερες συγκεντρώσεις των υποδοχέων των οιστρογόνων στον εγκέφαλο (Wharton και συνεργάτες, 2012).
Τα οιστρογόνα εξάλλου φαίνεται, πως συμμετέχουν με τη δράση της στη ρύθμιση της διάθεσης και μέσω της αλληλεπίδρασής τους με τη Σεροτονίνη (Wharton και συνεργάτες, 2012; Albert & Newhouse, 2019). Η Σεροτονίνη είναι μία ουσία, που παράγεται τόσο στην περιοχή του εγκεφάλου, που ονομάζεται Στέλεχος (βλ. εικόνα), όσο και από κύτταρα του εντέρου και δρα, τόσο ως νευροδιαβιβαστής (νευροδιαβιβαστές ονομάζονται ουσίες, δια των οποίων διαβιβάζονται τα ηλεκτρικά ερεθίσματα μεταξύ των νευρικών κυττάρων), όσο και ως ορμόνη. Η Σεροτονίνη συμμετέχει στη ρύθμιση πολλών λειτουργιών του σώματος, ενώ είναι ιδιαίτερα σημαντική και σε ό,τι αφορά τη ρύθμιση της διάθεσης, της μνήμης, της συμπεριφοράς, αλλά και τις λειτουργίας του πεπτικού συστήματος. Η φαρμακευτική ρύθμιση μάλιστα των επιπέδων Σεροτονίνης αποτελεί το «θεραπευτικό στόχο» της αντιμετώπισης διαφόρων ψυχιατρικών καταστάσεων (Bamalan και συνεργάτες, 2023).
Πώς μπορούμε να βελτιώσουμε τη διάθεση της γυναίκας μετά την εμμηνόπαυση;
Από την ανάγνωση της διεθνούς βιβλιογραφίας προκύπτουν στοιχεία, εκ των οποίων συνάγεται το συμπέρασμα, πως η διάθεση της γυναίκας μετά την εμμηνόπαυση είναι δυνατόν να βελτιωθεί σημαντικά χάρη στην Γνωσιακή Συμπεριφορική Κλινική Υπνοθεραπεία (ονομάζεται και «Κλινική Ύπνωση»).
Η αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης μεθόδου στην αντιμετώπιση του άγχους έχει στοιχειοθετηθεί από επιστημονικά στοιχεία, που ανευρίσκονται στη διεθνή σχετική επιστημονική βιβλιογραφία σε άτομα, στη συμπεριφορά των οποίων καταγράφονται σημεία χαρακτηριστικά της αγχώδους διαταραχής (Alladin, 2016; Valentine και συνεργάτες, 2019; Rosendahl και συνεργάτες, 2024). Διερευνάται μάλιστα το ενδεχόμενο η επιτευχθείσα δια της Κλινικής Ύπνωσης μείωση του άγχους, να ωφελεί ειδικά την υγεία της καρδιάς, η οποία επιβαρύνεται εξαιτίας της αγχώδους διαταραχής. Έτσι αξιολογείται η πιθανότητα η Κλινική Ύπνωση να αποτελεί και ένα μέτρο πρόληψης των καρδιαγγειακών παθήσεων (Leo και συνεργάτες, 2024).
Έχει εξάλλου δειχθεί, πως η Κλινική Ύπνωση είναι αποτελεσματική σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση του άγχους και ειδικά για γυναίκες, που έχουν μπει στην εμμηνόπαυση (Elkins και συνεργάτες, 2021; Roberts και συνεργάτες, 2021).
Επιπροσθέτως, η Κλινική Ύπνωση είναι ένα χρήσιμο εργαλείο και στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης, η οποία τόσο συχνά εκδηλώνεται σε γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση (Khazraee και συνεργάτες, 2023; Fuhr και συνεργάτες, 2023; Pang και συνεργάτες, 2024), αλλά και στην αντιμετώπιση καταστάσεων, που σχετίζονται με την εμμηνόπαυση και ενίοτε διαταράσσουν την ψυχική ισορροπία της γυναίκας, όπως είναι οι ενοχλητικές εξάψεις.
Τι είναι η κλινική ύπνωση;
Ο πλήρης τίτλος της εν λόγω μεθόδου είναι «Γνωσιακή Συμπεριφορική Κλινική Υπνοθεραπεία». Κατ’ ουσίαν σε αυτή «συνδυάζεται» η ύπνωση με τη Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία.
Η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία είναι ένα είδος ψυχοθεραπείας, το οποίο εστιάζει στον τρόπο, που οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις και οι στάσεις ζωής ενός εκάστου επηρεάζουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του. Το συγκεκριμένο είδος θεραπείας αποσκοπεί στην απόκτηση εκ μέρους του θεραπευομένου δεξιοτήτων, χάρη στις οποίες αυτός θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσει με τρόπο λειτουργικό διάφορες καταστάσεις, που ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως προβληματικές. Εν ολίγοις, δια της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας εξετάζονται οι γνωσίες («ο τρόπος σκέψης») και οι συμπεριφορές («ο τρόπος δράσης») και αξιολογείται το κατά πόσον αυτές βοηθούν στην αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής. Εν τέλει διερευνάται το ενδεχόμενο δυνατότητας εκτέλεσης τροποποιήσεων των γνωσιών και των συμπεριφορών, προκειμένου να καταστούν χρηστικές, αποτελεσματικές και λειτουργικές (Chand και συνεργάτες, 2023).
Στα πλαίσια της «Γνωσιακής Συμπεριφορικής Κλινικής Υπνοθεραπείας» η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία συνδυάζεται με την Κλινική Ύπνωση. Ο όρος Κλινική Ύπνωση θεωρείται πρακτικά ταυτόσημος με τον όρο Υπνοθεραπεία (Geagea και συνεργάτες, 2024). Ως ύπνωση ορίζεται μία κατάσταση, στην οποία το άτομο βρίσκεται σε εγρήγορση (είναι ξύπνιο) και εν πλήρει συνειδήσει (έχει αντίληψη της κατάστασης), ενώ η προσοχή του έχει αποσπασθεί από το άμεσο περιβάλλον και έχει εστιασθεί σε «εσωτερικές εμπειρίες», όπως συναισθήματα, γνωσίες ή εικόνες (Heap, 2012).
Η ύπνωση «εισάγει» το άτομο σε μία κατάσταση «τροποποιημένης συνειδητότητας», η οποία αποτελεί τμήμα της ανθρώπινης εμπειρίας. Σε τέτοια κατάσταση το άτομο εισέρχεται, όταν – για παράδειγμα – «ξεχνιέται» διαβάζοντας ένα καλό βιβλίο, οδηγεί ακολουθώντας μία γνωστή διαδρομή, προσεύχεται, διαλογίζεται ή όταν εμπλέκεται σε μία μονότονη ή δημιουργική δραστηριότητα (Williamson, 2019).
Όσο ο θεραπευόμενος είναι σε κατάσταση ύπνωσης, καθίσταται ανοικτός και δεκτικός στην υποβολή από το θεραπευτή. Δια της υποβολής ο θεραπευτής περιγράφει λεκτικά «μηνύματα» ή εικόνες, οι οποίες κατατείνουν («οδηγούν») σε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα, όπως είναι η ανακούφιση από την ψυχική πίεση και το άγχος ή τον πόνο (Williamson, 2019).
Η ύπνωση εξάλλου έχει περιγραφεί ως μία «συμφωνία» μεταξύ υπνοθεραπευτή και θεραπευομένου, προκειμένου ο δεύτερος να υποβληθεί σε μία ψυχοθεραπευτική τεχνική, στα πλαίσια της οποίας θα χρησιμοποιηθεί η υποβολή προκειμένου να επιτευχθούν μεταβολές στην αίσθηση, αντίληψη, γνωσία, συναισθηματική κατάσταση, διάθεση ή συμπεριφορά (Montgomery και συνεργάτες, 2002). Είναι επομένως σημαντικό να γίνει κατανοητό, πως οι όποιες αλλαγές επιτυγχάνονται δια της ύπνωσης προϋποθέτουν τη σύμφωνη γνώμη και ευθαρσώς διατυπωμένη συγκατάθεση του θεραπευομένου.
Ποιοι ασκούν τη Γνωσιακή Συμπεριφορική Κλινική Υπνοθεραπεία;
Σύμφωνα και με τις οδηγίες τόσο της Εθνικής Υπηρεσίας Υγείας (National Health Service/ NHS), όσο και του Βασιλικού Κολλεγίου των Ψυχιάτρων (Royal College of Psychiatrists) (αμφότεροι είναι θεσμικοί φορείς του χώρου της υγείας στο Ηνωμένο Βασίλειο), υπνοθεραπεία ασκούν επαγγελματίες υγείας, όπως είναι οι ιατροί, οι οποίοι έχουν λάβει τη σχετική εκπαίδευση και πιστοποίηση, ενώ – ιδανικά – είναι και μέλη διεθνών οργανισμών, που σχετίζονται με την υπνοθεραπεία.
Κλείστε ΕΔΩ το ραντεβού σας, για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα, που σας απασχολεί!
Δείτε και τα σχετικά videos, που δημιουργήσαμε σε συνεργασία με τον ιστότοπο mothersblog.gr, στην ομάδα ειδικών του οποίου ανήκουμε!
Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Albert KM, Newhouse PA. Estrogen, Stress, and Depression: Cognitive and Biological Interactions. Annu Rev Clin Psychol. 2019 May 7;15:399-423. doi: 10.1146/annurev-clinpsy-050718-095557. Epub 2019 Feb 20. PMID: 30786242; PMCID: PMC9673602.
Alladin A. Cognitive Hypnotherapy for Accessing and Healing Emotional Injuries for Anxiety Disorders. Am J Clin Hypn. 2016 Jul;59(1):24-46. doi: 10.1080/00029157.2016.1163662. PMID: 27196009.
Bamalan OA, Moore MJ, Al Khalili Y. Physiology, Serotonin. [Updated 2023 Jul 30]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK545168/
Chand SP, Kuckel DP, Huecker MR. Cognitive Behavior Therapy. [Updated 2023 May 23]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470241/
Elkins G, Otte J, Carpenter JS, Roberts L, Jackson LS, Kekecs Z, Patterson V, Keith TZ. Hypnosis Intervention for Sleep Disturbance: Determination of Optimal Dose and Method of Delivery for Postmenopausal Women. Int J Clin Exp Hypn. 2021 Jul-Sep;69(3):323-345. doi: 10.1080/00207144.2021.1919520. Epub 2021 May 28. PMID: 34047672.
Fuhr K, Meisner C, Batra A. Long-Term Outcomes of Depression Treatment With Hypnotherapy or Cognitive Behavioral Therapy. J Nerv Ment Dis. 2023 Jul 1;211(7):519-524. doi: 10.1097/NMD.0000000000001647. Epub 2023 Mar 15. PMID: 36928627.
Geagea D, Ogez D, Kimble R, Tyack Z. Redefining hypnosis: A narrative review of theories to move towards an integrative model. Complement Ther Clin Pract. 2024 Feb;54:101826. doi: 10.1016/j.ctcp.2023.101826. Epub 2023 Dec 30. PMID: 38199053.
Halbreich U, Kahn LS. Role of estrogen in the aetiology and treatment of mood disorders. CNS Drugs. 2001;15(10):797-817. doi: 10.2165/00023210-200115100-00005. PMID: 11602005.
Heap, M. (2012). Hypnotherapy: A Handbook: A handbook. McGraw-Hill Education (UK).
Khazraee H, Bakhtiari M, Kianimoghadam AS, Ghorbanikhah E. The Effectiveness of Mindful Hypnotherapy on Depression, Self-Compassion, and Psychological Inflexibility in Females with Major Depressive Disorder: A Single-Blind, Randomized Clinical Trial. Int J Clin Exp Hypn. 2023 Jan-Mar;71(1):63-78. doi: 10.1080/00207144.2022.2160257. Epub 2023 Jan 30. PMID: 36715628.
Leo DG, Keller SS, Proietti R. “Close your eyes and relax”: the role of hypnosis in reducing anxiety, and its implications for the prevention of cardiovascular diseases. Front Psychol. 2024 Jul 5;15:1411835. doi: 10.3389/fpsyg.2024.1411835. PMID: 39035095; PMCID: PMC11258040.
Montgomery GH, Weltz CR, Seltz M, Bovbjerg DH. Brief presurgery hypnosis reduces distress and pain in excisional breast biopsy patients. Int J Clin Exp Hypn. 2002 Jan;50(1):17-32. doi: 10.1080/00207140208410088. PMID: 11778705.
Pang JWV, Subramaniam P, Amit N, Wahab S, Moustafa AA. Hypnotherapy as Treatment for Depression: A Scoping Review. Int J Clin Exp Hypn. 2024 Apr-Jun;72(2):155-188. doi: 10.1080/00207144.2024.2317193. Epub 2024 Feb 28. PMID: 38416132.
Payne JL. The role of estrogen in mood disorders in women. Int Rev Psychiatry. 2003 Aug;15(3):280-90. doi: 10.1080/0954026031000136893. PMID: 15276966.
Roberts RL, Rhodes JR, Elkins GR. Effect of Hypnosis on Anxiety: Results from a Randomized Controlled Trial with Women in Postmenopause. J Clin Psychol Med Settings. 2021 Dec;28(4):868-881. doi: 10.1007/s10880-021-09810-3. Epub 2021 Aug 17. PMID: 34403019.
Rosendahl J, Alldredge CT, Haddenhorst A. Meta-analytic evidence on the efficacy of hypnosis for mental and somatic health issues: a 20-year perspective. Front Psychol. 2024 Jan 8;14:1330238. doi: 10.3389/fpsyg.2023.1330238. PMID: 38268815; PMCID: PMC10807512.
Santoro N. Perimenopause: From Research to Practice. J Womens Health (Larchmt). 2016 Apr;25(4):332-9. doi: 10.1089/jwh.2015.5556. Epub 2015 Dec 10. PMID: 26653408; PMCID: PMC4834516.
Soares CN. Menopause and Mood: The Role of Estrogen in Midlife Depression and Beyond. Psychiatr Clin North Am. 2023 Sep;46(3):463-473. doi: 10.1016/j.psc.2023.04.004. Epub 2023 May 27. PMID: 37500244.
Valentine KE, Milling LS, Clark LJ, Moriarty CL. THE EFFICACY OF HYPNOSIS AS A TREATMENT FOR ANXIETY: A META-ANALYSIS. Int J Clin Exp Hypn. 2019 Jul-Sep;67(3):336-363. doi: 10.1080/00207144.2019.1613863. PMID: 31251710.
Wharton W, Gleason CE, Olson SR, Carlsson CM, Asthana S. Neurobiological Underpinnings of the Estrogen – Mood Relationship. Curr Psychiatry Rev. 2012 Aug 1;8(3):247-256. doi: 10.2174/157340012800792957. PMID: 23990808; PMCID: PMC3753111.
Williamson A. What is hypnosis and how might it work? Palliat Care. 2019 Jan 31;12:1178224219826581. doi: 10.1177/1178224219826581. PMID: 30728719; PMCID: PMC6357291.
Zhang J, Yin J, Song X, Lai S, Zhong S, Jia Y. The effect of exogenous estrogen on depressive mood in women: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. J Psychiatr Res. 2023 Jun;162:21-29. doi: 10.1016/j.jpsychires.2023.04.002. Epub 2023 Apr 10. PMID: 37068417.
