Τι είναι ορμόνες;
Ο όρος ορμόνη είναι διεθνής (αγγλιστί «hormones») και προέρχεται από την ελληνική λέξη «ορμώ» ( = θέτω σε κίνηση, ξεκινάω).
Οι ορμόνες παράγονται από εξειδικευμένα όργανα του σώματος, τα οποία ονομάζονται αδένες και δια του αίματος μεταφέρονται σε όργανα «στόχους», τα οποία εντοπίζονται μακριά από τους αδένες.
Όταν οι ορμόνες έλθουν σε επαφή με το «όργανο – στόχο», τότε ενώνονται με συγκεκριμένες δομές, που εντοπίζονται στα κύτταρα του οργάνου αυτού. Οι δομές αυτές ονομάζονται υποδοχείς (βλ. εικόνα).
Η ένωση της ορμόνης με τους αντίστοιχους σε αυτήν υποδοχείς, θέτει σε λειτουργία συγκεκριμένες χημικές αντιδράσεις στα κύτταρα του οργάνου, επηρεάζοντας τη λειτουργία του. Οι ορμόνες λοιπόν, με τη δράση τους «θέτουν σε κίνηση» (εξού και το όνομά τους) συγκεκριμένες λειτουργίες των «οργάνων – στόχων».
Οι γυναικείες ορμόνες
Τόσο το σώμα του άνδρα, όσο και αυτό της γυναίκας παράγουν πλήθος ορμονών, οι οποίες ρυθμίζουν τις διάφορες λειτουργίες του. Στα πλαίσια του πονήματος αυτού θα επικεντρωθούμε στις λεγόμενες φυλετικές ορμόνες (sex hormones), οι οποίες ανήκουν στην «οικογένεια» των στεροειδών ορμονών. Οι ορμόνες αυτές με τη δράση καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη λειτουργία, αλλά και τη μορφολογία του γεννητικού συστήματος και όχι μόνο.
Διακρίνουμε τρεις κατηγορίες φυλετικών ορμονών:
• ανδρογόνα
• οιστρογόνα
• προγεσταγόνα
Τα ανδρογόνα ενίοτε καλούνται και «ανδρικές ορμόνες», ενώ τα οιστρογόνα και τα προγεσταγόνα «γυναικείες ορμόνες». Πράγματι τα ανδρογόνα (γνωστότερο εκ των οποίων είναι η τεστοστερόνη) παράγονται σε μεγαλύτερες ποσότητες από τον οργανισμό του άνδρα, ως επί το πλείστον στους όρχεις. Αντίθετα, και τα οιστρογόνα και τα προγεσταγόνα παράγονται σε μεγαλύτερες ποσότητες από τον οργανισμό της γυναίκας.
Η παραγωγή των φυλετικών ορμονών ξεκινάει με την είσοδο του κοριτσιού στην εφηβεία, οπότε και θα έχουμε τη σταδιακή μεταβολή του σώματός του από «παιδικό» σε «γυναικείο».
Τα προγεσταγόνα και τα οιστρογόνα παράγονται κατά κύριο λόγω από τις ωοθήκες και δια της δράσης τους ρυθμίζεται ο εμμηνορρυσιακός κύκλος. Το γνωστότερο από τα προγεσταγόνα είναι η προγεστερόνη, ενώ από τα οιστρογόνα είναι η Οιστραδιόλη, που παράγεται κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής ζωής της γυναίκας, η Οιστριόλη (παράγεται από τον πλακούντα στην εγκυμοσύνη) και η Οιστρόνη (είναι το κύριο οιστρογόνο μετά την εμμηνόπαυση).
Τι είναι εμμηναρχή;
Ο εμμηνορρυσιακός κύκλος, η λεγόμενη περίοδος, είναι ένα γεγονός, που καθορίζει τη ζωή της γυναίκας, τόσο σε επίπεδο σωματικό, όσο και σε επίπεδο ψυχικό. Η εμφάνιση της πρώτης περιόδου στην εφηβεία, ονομάζεται εμμηναρχή. Η εμμηναρχή εκδηλώνεται συνήθως μεταξύ των 10 και των 16 ετών με μέση ηλικία τα 12,4 έτη, ενώ μέχρι την ηλικία των 15 ετών σχεδόν το 98% των εφήβων έχουν δει την πρώτη τους περίοδο (Lacroix και συνεργάτες, 2023). Η εμμηναρχή θεωρείται πρώιμη αν εκδηλώθηκε στα 10 έτη ή πριν τη συμπλήρωση αυτών και όψιμη, αν αυτή εκδηλώθηκε μετά τα 15 έτη ή μετά από περισσότερα από 3 έτη από τη θηλαρχή (την αρχή της «εμφάνισης» των μαστών) (Lacroix και συνεργάτες, 2023).
Πώς η εφηβεία επηρεάζει τις πιθανότητες εκδήλωσης ψυχικών νόσων;
Οι δραματικές αλλαγές, που εκδηλώνονται στην εφηβεία, τόσο σε γνωσιακό επίπεδο (δηλαδή στον τρόπο, που το άτομο «επεξεργάζεται» τα εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα), όσο και στον τρόπο, που κάποιος «κινείται» και «εντάσσεται» στον κοινωνικό περίγυρο, αλλά και αντιλαμβάνεται τα συναισθήματά του, έχουν ενίοτε συσχετισθεί με κάποιους «κινδύνους». Πράγματι, η εφηβεία είναι κατά κανόνα η περίοδος της ζωής, κατά την οποία εκδηλώνονται για πρώτη φορά ψυχικές διαταραχές, ενώ τα κορίτσια είναι σχεδόν δύο φορές πιθανότερο να παρουσιάσουν ψυχικές διαταραχές εν σχέσει με τα αγόρια. Ένα περίπλοκο δίκτυο αλληλεπιδρόντων ψυχοκοινωνικών και βιολογικών διαδικασιών καθορίζουν την πιθανότητα «υγιούς» μετάβασης από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Η έναρξη της έκκρισης των ορμονών του φύλου κατά την εφηβεία είναι ένα από τους σημαντικότερους βιολογικούς παράγοντες, που επηρεάζουν την ανάπτυξη του εγκεφάλου, όπως άλλωστε έχει φανεί και από πειράματα σε ζώα. Εντούτοις, η κατανόησή μας του τρόπου, μέσω του οποίου οι ορμόνες αυτές «καθοδηγούν» την ανάπτυξη της συμπεριφοράς της έφηβης (αλλά και του εφήβου), είναι ακόμα μάλλον ελλιπής (Schulz και συνεργάτες, 2024).
Οι μελέτες, που καταπιάστηκαν με την επίδραση της οιστραδιόλης – της οποίας η έκκριση από τις ωοθήκες κατά την εφηβεία παρουσιάζει ιδιαίτερη αύξηση – στην συμπεριφορά της έφηβης δεν έχει ξεκαθαριστεί (Balzer και συνεργάτες, 2015). Έχει πάντως διατυπωθεί η υπόθεση, πως η οιστραδιόλη, αλληλεπιδρά με μία άλλη ορμόνη, την κορτιζόλη (η οποία συγκαταλέγεται μεταξύ των «ορμονών του stress»), στην παθογένεση της κατάθλιψης σε έφηβες (Chafkin και συνεργάτες, 2022). Επιπροσθέτως, ενδέχεται τα υψηλά επίπεδα οιστραδιόλης να καθιστούν τις έφηβες με ιστορικό κατάθλιψης πιο «ευαίσθητες» στην αντίδρασή τους σε αρνητικά συναισθήματα (Sullivan και συνεργάτες, 2024).
Πώς η εφηβεία επηρεάζει τη συμπεριφορά της έφηβης;
Ενδιαφέρον παρουσιάζει μελέτη, στην οποία συμμετείχαν 58 κορίτσια ηλικίας μεταξύ των 11 και των 13 ετών. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης μελέτης μετρήθηκαν τα επίπεδα τόσο της οιστραδιόλης, όσο και της τεστοστερόνης (θυμόμαστε, πως και στο γυναικείο οργανισμό παράγονται μικρές ποσότητες της ορμόνης αυτής) στο σάλιο. Τα επίπεδα των ορμονών αυτών συσχετίσθηκαν με τη λειτουργία του εγκεφάλου, η οποία με τη σειρά της κατεγράφη μέσω μίας ειδικής απεικονιστικής μεθόδου του εγκεφάλου, που ονομάζεται Λειτουργική Μαγνητική Τομογραφία, αλλά και με την πιθανότητα η έφηβη να επιδοθεί σε «ριψοκίνδυνη» συμπεριφορά. Οι συντάκτες της συγκεκριμένης μελέτης παρατήρησαν, πως τα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης συσχετίζονταν με αυξημένη πιθανότητα για ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, ενώ τα υψηλότερα επίπεδα οιστραδιόλης συσχετίζονταν με χαμηλότερη πιθανότητα για συμπεριφορά τέτοιου είδους. Η συγκεκριμένη δράση των ορμονών μάλιστα φαίνεται, πως καθοριζόταν από τον τρόπο ενεργοποίησης των περιοχών του εγκεφάλου, οι οποίες «ελέγχουν» τον τρόπο, που το άτομο αντιλαμβάνεται την ανταμοιβή (Op de Macks και συνεργάτες, 2016).
Άλλοι επιστήμονες εξάλλου, μέτρησαν τα επίπεδα οιστραδιόλης στο σάλιο εφήβων και ταυτόχρονα μελέτησαν με Λειτουργική Μαγνητική Τομογραφία τον τρόπο, που αντιδρά ο εγκέφαλος, παρουσία της ορμόνης αυτής. Έτσι παρατήρησαν, ότι τα υψηλά επίπεδα οιστραδιόλης συνδέονται με την «ενεργοποίηση» περιοχών του εγκεφάλου, οι οποίες εμπλέκονται στον τρόπο, που το άτομο «αναλύει» τα αρνητικά συναισθήματα και συμπέραναν, ότι η οιστραδιόλη ενδέχεται να επηρεάζει δια της ενεργοποίησης των συγκεκριμένων περιοχών τις συναισθηματικές αντιδράσεις της έφηβης (Chung και συνεργάτες, 2019).
Έτερη επιστημονική ομάδα παρατήρησε, πως οι έντονες διακυμάνσεις των επιπέδων των οιστρογόνων επηρεάζουν τη δομή του εγκεφάλου των έφηβων κοριτσιών. Εντούτοις, στα συμπεράσματα της σχετικής μελέτης δεν κατέστη δυνατό οι παρατηρηθείσες δομικές μεταβολές του εγκεφάλου να συσχετισθούν με συγκεκριμένες συμπεριφορές (Zwaan και συνεργάτες, 2022).
Τα υψηλά επίπεδα οιστραδιόλης και τεστοστερόνης έχουν πάντως συσχετισθεί με αύξηση των πιθανοτήτων κατανάλωσης οινοπνευματωδών από τις έφηβες (Martin και συνεργάτες, 1999). Επίσης, τα υψηλά επίπεδα οιστραδιόλης στο σάλιο έχουν συνδεθεί με αυξημένη πιθανότητα η έφηβη να εκδηλώνει αισθήματα μοναξιάς (Fujisawa και συνεργάτες, 2012).
Συμπερασματικά….
Φαίνεται, πως η έκκριση των ορμονών, οι οποίες εμπλέκονται στην έναρξη της εμμήνου ρύσεως στις έφηβες επηρεάζουν με τη δράση τους και τον ψυχισμό της.
Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Balzer BW, Duke SA, Hawke CI, Steinbeck KS. The effects of estradiol on mood and behavior in human female adolescents: a systematic review. Eur J Pediatr. 2015 Mar;174(3):289-98. doi: 10.1007/s00431-014-2475-3. Epub 2015 Jan 9. PMID: 25567794.
Chafkin JE, Yeager DS, O’Brien JM, Lee HY, McAfee CA, Josephs RA. Gonadal and adrenal hormones interact with pubertal maturation to predict depressive symptoms in a group of high-school females. Dev Psychopathol. 2022 Aug;34(3):1064-1078. doi: 10.1017/S0954579420001935. Epub 2021 Jan 13. PMID: 33436142; PMCID: PMC8275662.
Chung YS, Poppe A, Novotny S, Epperson CN, Kober H, Granger DA, Blumberg HP, Ochsner K, Gross JJ, Pearlson G, Stevens MC. A preliminary study of association between adolescent estradiol level and dorsolateral prefrontal cortex activity during emotion regulation. Psychoneuroendocrinology. 2019 Nov;109:104398. doi: 10.1016/j.psyneuen.2019.104398. Epub 2019 Jul 30. PMID: 31394491; PMCID: PMC6842698.
Fujisawa TX, Nishitani S, Obara T, Shinohara K. Loneliness depends on salivary estradiol levels in adolescent females. Neuro Endocrinol Lett. 2012;33(5):525-9. PMID: 23090271.
Lacroix AE, Gondal H, Shumway KR, et al. Physiology, Menarche. [Updated 2023 Mar 11]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470216/
Martin CA, Mainous AG 3rd, Curry T, Martin D. Alcohol use in adolescent females: correlates with estradiol and testosterone. Am J Addict. 1999 Winter;8(1):9-14. doi: 10.1080/105504999306036. PMID: 10189510.
Op de Macks ZA, Bunge SA, Bell ON, Wilbrecht L, Kriegsfeld LJ, Kayser AS, Dahl RE. Risky decision-making in adolescent girls: The role of pubertal hormones and reward circuitry. Psychoneuroendocrinology. 2016 Dec;74:77-91. doi: 10.1016/j.psyneuen.2016.08.013. Epub 2016 Aug 17. PMID: 27591399.
Schulz KM, Chavez MC, Forrester-Fronstin Z. Adolescent development of anxiety-related behavior and shifts in behavioral responsiveness to estradiol in female mice. bioRxiv [Preprint]. 2024 Sep 3:2024.09.02.610911. doi: 10.1101/2024.09.02.610911. PMID: 39282269; PMCID: PMC11398342.
Sullivan AJ, Chung YS, Novotny S, Epperson CN, Kober H, Blumberg HP, Gross JJ, Ochsner KN, Pearlson G, Stevens MC. Estradiol effects on an emotional interference task in adolescents with current and remitted depression. Horm Behav. 2024 Jan;157:105450. doi: 10.1016/j.yhbeh.2023.105450. Epub 2023 Nov 1. PMID: 37923628; PMCID: PMC10842169.
Zwaan IS, Felmingham K, Vijayakumar N, Patton G, Mundy L, Byrne ML, Simmons J, Whittle S. Estradiol variability is associated with brain structure in early adolescent females. Psychoneuroendocrinology. 2022 Dec;146:105943. doi: 10.1016/j.psyneuen.2022.105943. Epub 2
